ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 5، مرداد 1404 ، شماره پی در پی 111

بررسی اپیکوریسم در خمسۀ امیرخسرو دهلوی

صفحه (267 - 285)
اسماعیل صحرایی هریس ، نرگس اصغری گوار (نویسنده مسئول)، رامین صادقی نژاد
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1404

چکیده

زمینه و هدف: اپیکوریسم، میراث فلسفه اپیکور فیلسوف یونانی است که بر لذتجویی انسان در جهان تأکید دارد، در ادبیات فارسی نیز به ویژه شعر غنایی، محتوای خوشباشی و لذتگرایی تکرار شده که میتوان با مؤلفه های اپیکوری تحلیل کرد، در این مقاله با هدف بررسی تفکرات اپیکوری امیرخسرو دهلوی، خمسۀ وی که با تقلید از نظامی گنجوی سروده، تحلیل شده است.

روش: گردآوری اطلاعات پژوهش با مطالعه کتابخانه ای است و نگارش مقاله به روش توصیفی تحلیلی میباشد. جامعه آماری تحقیق، خمسه امیرخسرودهلوی است.

یافته ها: لذتگرایی یکی از اصلیترین موضوعات شعری در خمسۀ دهلوی است، مهمترین مؤلفه های اپیکوری در شاد بودن، اغتنام فرصت، استفاده از نعمتهای جهان، لذت غذاخوردن، باده نوشی، برگزاری مجلس بزم، شنیدن موسیقی، عشق و داشتن همنشین خوب است که در خمسۀ او دیده میشود. در توصیفاتی که از انواع خوشباشی دارد، از نظامی تأثیرپذیرفته است، اغتنام فرصت و استفاده از نعمتهای جهان را به دلیل فانی بودن انسان تأکید کرده و با نکوهش ثروت اندوزی، توصیه به در لحظه زیستن و شاد بودن کرده است. با توصیفهای متعدد از خوشباشی و باده نوشی شخصیتهای داستانی در مجالس بزم، خود وی نگرشی عرفانی به باده دارد، ساقی نامه و مغنی نامه به شیوۀ نظامی سروده است و مطابق با عقاید اپیکور در جستجوی لذتی درونی و ذهنی است و زندگی با قناعت و دوری از زیاده خواهی را توصیه کرده است.

نتیجه گیری : مظاهر اپیکوریسم از جمله لذت شادی، خوردن و آشامیدن، دوستی و داشتن همنشین خوب و زندگی باقناعت که آرامش درونی را ایجاد میکند، در خمسۀ امیرخسرو دهلوی همسو با عقاید اپیکور میباشد، در بهره بردن از لذتهای جهانی، لذت روحانی و ذهنی در اندیشه او دیده میشود و در این لذتگرایی از نظامی تأثیر گرفته است.

کلمات کلیدی
اپیکوریسیم , امیرخسرودهلوی , لذتگرایی , خوشباشی.

• بارانی شیخ، رضوان، شهولی کوه، شاهپور، سهراب نژاد، سیدعلی(1402)، «بررسی و تحلیل ابعاد قاعده افزایی (توازن آوایی و لغوی) در خمسۀ امیرخسرو دهلوی»، ماهنامه بهار ادب، ش11(93)، صص 87ـ 104
• برن،ژان(1357)، فلسفه اپیکور، ترجمه سید ابوالقاسم پورحسینی، تهران: امیرکبیر
• پاپکین، ریچارد؛ استرول، آوروم (1389) کلیات فلسفه، ترجمه: جلال الدین مجتبوی، تهران: حکمت.
• پناهی، مهین(1389) «خطبه قدس (عرفان امیر خسرو دهلوی در مطلع الانوار)» فصلنامه شبه قاره، دوره 2، شماره 3: 51 ـ 72
• توماس هنری(1365)، بزرگان فلسفه، ترجمه فریدون بدره ای، تهران: علمی
• جامی، عبدالرحمن(1385) نفحات الانس من حضرات القدس، تهران: سخن.
• حسن زاده میرعلی، عبدالله و شامانی، لیلا(1389) «بنمایه های لذتگرایی در شاهنامه و تأثیرپذیری از افکار اپیکوریستی»، کهن نامه ادب پارسی، ش1: صص 25-38
• حسینی کازرونی، احمد(1386) «تبیین حقایق عرفانی و معرفتشناسی در ساقینامه های ادب فارسی» مجلۀ مطالعات ادبیات تطبیقی، شماره 2،صص 31 ـ52
• حلبی، علی اصغر(1383)، تاریخ سیر فلسفه در اروپا: از دوره پیش سقراطی تا پایان عصر روشنگری، تهران: قطره
• دهلوی، امیرخسرو (1362)، خمسه (مطلع الانوار، مجنون و لیلی، شیرین و خسرو، آئینه اسکندری، هشت بهشت)، مقدمه و تصحیح امیر احمد اشرفی، تهران: شقایق
• دهلوی، امیرخسرو (1391) هشت بهشت، به تصحیح حسن ذوالفقاری، پرویز ارسطو، تهران: چشمه.
• راسل، برتراند(1373)، تاریخ فلسفه غرب، ترجمه نجف دریابندری، تهران: پرواز
• رحمدل، غلامرضا (1386)«مقایسه اغتنـام فرصـت در اندیشـه هـای حـافظ و خیـام»، مجلّـه ادب پژوهی، ش2: صص141-117.
• رزمجو، حسین(1336)، شعر کهن فارسی در ترازوی نقد اخلاق اسلامی، ج 2 ، تهران: قدس رضوی
• رستگار فسایی، منصور (1380)، انواع شعر فارسی، شیراز: نوید
• رضازاده ی شفق، صادق(1353) تاریخ ادبیّات ایران، شیراز: دانشگاه شیراز
• ریچلز، جیمز (1389) فلسفه اخلاق، ترجمه: آرش اخگری، تهران: حکمت
• شایگان، داریوش (1356) ادیان و مکتبهای فلسفی هند،2ج، تهران: امیرکبیر.
• صفا، ذبیح الله(1369)تاریخ ادبیات ایران (ج3،بخش1) تهران:فردوس
• عنایت، حمید(1377) بنیاد فلسفه سیاسی در غرب:از هراکلیت تا هابز، با مقدمه و به اهتمام حمید مصدق، تهران: زمستان
• فروغی، محمدعلی(1375)، سیر حکمت در اروپا، تصحیح امیر جلال الدین اعلم، تهران: البرز
• قزل ایاق، حسینقلی(1317)، اپیکور، ارمغان، دوره نوزدهم، ش 3: صص 177ـ 182
• کاپلستون، فردریک(1380) تاریخ فلسفه،جلد 1: یونان و روم، ترجمه سیدجلال الدین مجتبـوی، تهران: علمی و فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی
• مصباح یزدی، محمدتقی(1384) نقد و بررسی مکاتب اخلاقی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی
• مقیسه، محمدحسن(۱۳۹۲) درونمایۀ ساقینامه ها(با نگاهی بر تاریخ، اهداف، قوالب و اوزان و ساختار ساقی نامه سرایی) مجلۀ فصلنامۀ علمی ـ پژوهشی ادبیات فارسی، سال نهم، ش22: صص ۱۴۱ ـ ۱۶۱
• مک اینتایر، السدر(1379) تاریخچه فلسفه اخلاق، ترجمه انشاء الله رحمتی، تهران: حکمت
• نصری، عبداالله (1371) سیمای انسـان کامـل از دیـدگاه مکاتـب، تهـران: علّامـه طباطبایی.
• نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف(1387) خمسه نظامی،براساس چاپ مسکو ـباکو، تهران: هرمس.